Kırgız Romanı - Başlangıçtan Bağımsızlığa (1917-1990)

Köklü bir sözlü kültüre sahip olan Kırgızlar, yazılı edebiyatın temelini 1920’li yılların sonuna doğru atmışlardır. İlk nesir örneğini 1927 yılında “Acar” uzun hikâyesi ile vermiş olan Kırgızlar, roman türündeki eserleri 1930’lu yılların ortalarından itibaren yazmaya başlamıştır. Çağdaş Kırgız edebiyatının ilk romanı olarak kabul edilen “Uzun Yol”, şair ve yazar Mukay Elebayev tarafından 1934 yılından itibaren yazılmaya başlanmış ve 1936’da yayımlanmıştır. Söz konusu roman tarafımızca Türkiye Türkçesine aktarılmış, 2015’te Bengü yayınevi tarafından basılmıştır.

Kırgızlar, komşu ülkelere göre yazılı edebiyata geç başlamasına rağmen Cengiz Aytmatov gibi dünyaya adını duyurmuş yazarlar yetiştirmiştir. Kırgız çağdaş edebiyatı deyince akla ilk gelen isim Cengiz Aytmatov’dur. Dolayısıyla Türkiye’de yapılmış çalışmaların çoğu Aytmatov’un hayatı ve eserlerinden oluşmaktadır. Ancak çağdaş Kırgız edebiyatının oluşumasında, şekillenmesinde, gelişmesinde ve tanınmasında büyük emekler vermiş, okunmaya değer başka isimler de mevcuttur. Bu yazarların bir kısmı Sovyet ideolojisinin siyasi baskılarına maruz kalmıştır. Bunlardan bazıları eserlerini düzelttikten sonra yayımlama imkânına sahip olabildilerse diğerlerinin eserleri ise yıllarca arşivlerde saklı kalmaya mecbur olmuştur. Bu bağlamda ifade edildiği üzere Türkiye’de Aytmatov ve eserleri dışında Kırgız edebiyatından fazla yazar tanınmamaktadır. Romanlar üzerine yaptığımız bu çalışmanın amacı, Türkiyeli okurları ve araştırmacıları Sovyet dönemi yazarlarla tanıştırmak ve soydaşlarının yaşadıkları tarihi, siyasi gelişmelerden haberdar etmektir.

Romanlar bir milletin yaşam biçimini, siyasetini, tarihini ve dünya görüşünü yansıtması bakımından önemlidir. Sovyetler Birliği döneminde Türk Dünyasında yazılmış eserlerin çoğunun Sovyet ideolojisinin isteği üzerine yazılmış olduğu bilinen bir gerçektir. Dolayısıyla Kırgız Türklerinin değişime uğramış dili, tarihi, yaşam tarzı, değerleri ile ilgili daha fazla bilgiye sahip olmak için farklı yazarlardan değişik eserlerin okunması gerektiğini düşünmekteyiz.

Bu çalışmada 1917 yılından itibaren gelişme gösteren ve 1990’daki bağımsızlığa uzanan süreçte kaleme alınmış Kırgız romanları incelenmiştir. Öncelikte bu süreçte yazılmış olan romanlar tespit edilmiş, sonra Kırgızistan’daki tüm kütüphaneler ve kitapevlerinden Sovyet Kırgız Edebiyatı altında yazılmış kaynaklar ve tespit edilen romanlar toplanmıştır. Çalışmaya öncelikle yazarların hayatı, sanatı ve eserlerinin okunmasıyla başlanmıştır.

Edebiyatçı, tenkitçi Kaçkınbay Artıkbayev’in “20. Kılımdagı Kırgız Edebiyatının Tarıhı” (20. Yüzyıl Kırgız Edebiyatı Tarihi) ve baş redaktörlüğünü Abdıldacan Akmataliyev’in yaptığı 10 ciltten oluşan “Kırgız Adabiyatının Tarıhı” (Kırgız Edebiyatı Tarihi) isimli eserler esas alınarak yapılan incelemede başlangıçtan bağımsızlığa kadar yazılmış 82 roman tespit edilmiştir. Bu romanlardan 74’ü bulunmuş, 8’i bulunamamıştır. Elde edilen romanların bir kısmı kitapçılardan ve kitapevlerinden bulunurken, bir kısmı da Alıkul Osmonov Kırgız Milli Kütüphanesinin nadir eserler ve arşiv bölümlerinden temin edilmiştir. Her roman tek tek baştan sona kadar okunmuş, sonra romanların özetleri Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Özetlerin oluşum aşamasında okuyan her okuyucunun eserin tamamını okumuş gibi hâkim olması ilkesi ile hareket edilmiştir. Bu ilke doğrultusundaki amacımız, Kırgız romanları ile ilgili çalışmak isteyen araştırmacıların rahatlıkla roman seçebilmesini sağlamaktır. Çalışmanın önemli kısmını romanları okuma ve özet çıkarma aşaması oluşturmuştur. Bu kapsamda çalışmanın önemi özetlerin ayrıntılı olmasındadır. Özetler tamamlandıktan sonra inceleme kısmına geçilmiştir. İnceleme kısmında tüm romanların ele alınmasının mümkün olmadığından çeşitli romanlardan örnekler verilmiştir. Özetlerin sonunda romanların sayfa sayısı belirtilmiştir.

Çalışma, giriş ve dört bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde “Çağdaş Kırgız Edebiyatının Doğuşu ve Gelişimi” başlığı altında başlangıçtan bağımsızlığa kadarki dönemin nesir, nazım ve tiyatro türlerinden bilgiler verilmiştir. Girişin alt başlıkları, edebiyatçı, tenkitçi Prof. Dr. Kaçkınbay Artıkbayev’in “20. Yüzyıl Kırgız Edebiyatı Tarihi” eserinde verilen tasnif temel alınarak oluşturulmuştur. Söz konusu eser tarafımızca Türkiye Türkçesine çevrilerek 2013 yılında Bengü Yayınları tarafından basılmıştır.
Birinci bölüm, “Başlangıçtan Bağımsızlığa Kırgız Romanı: Yazarlar ve Romanlar” ve “Kırgız Romanında Edebî Üslup”; ikinci bölüm, “Kırgız Romanında İşlenen Konular”; üçüncü bölüm, “Kırgız Romanında Kahramanlar, Mekân ve Zaman”, dördüncü bölüm ise romanların özetleri, kaynakça ve dizin olarak şekillendirilmiştir.